by 
Dowladaha Itoobiya iyo Eritrea, oo muddo dheer colaad ka dhaxeysay, ayaa mar kale u muuqda kuwo ku sii socda dagaal, sida ay ka digeen mas’uuliyiinta waqooyiga Itoobiya iyo xeel-dheerayaasha gobolka.
Haddii dagaal cusub qarxo, wuxuu dharbaaxo culus ku noqon doonaa heshiiskii nabadeed ee 2018, kaasoo horseeday in Ra’iisul Wasaare Abiy Ahmed uu ku guuleysto abaal-marinta Nabadda ee Nobel-ka sanadkii 2019.
Dagaalku wuxuu sidoo kale sii xumeyn doonaa xaaladda bini’aadanimo ee horeyba ugu cakirnayd Geeska Afrika.
Maxaa sababay cabsida dagaalka?
Digniinaha dagaalka ayaa yimid kaddib markii xaalad cusub oo xasillooni-darro ah ka soo cusboonaatay gobolka Tigray ee waqooyiga Itoobiya. Gobolkan wuxuu horay u marti geliyay dagaalkii sokeeye ee 2020-2022, kaasoo sababay dhimashada boqolaal kun oo qof.
Intii uu dagaalkii socday, ciidanka Eritrea ayaa xadka ka tallaabay, iyaga oo garab siinayay ciidamada federaalka Itoobiya si ay ula dagaallamaan xoogaggii Tigray, oo uu hoggaaminayay xisbiga Tigray People’s Liberation Front (TPLF).
Hase yeeshee, heshiiskii nabadeed ee la saxiixay bishii November 2022 wuxuu xumeeyay xiriirka Itoobiya iyo Eritrea, maadaama Asmara aysan qeyb ka ahayn wadahadallada.
Hoggaanka cusub ee ku-meel-gaarka ah ee Tigray, oo TPLF ay maamusho iyadoo oggolaansho ka heysata dowladda federaalka, ayaa hadda kala qeybsamay. Toddobaadkan, koox mucaarad ah ayaa la wareegtay magaalada Adigrat, iyaga oo ku eedeeyay maamulka Tigray inay khiyaaneeyeen danaha gobolka.
Dhanka kale, maamulka rasmiga ah ee Tigray ayaa ku eedeeyay kooxaha mucaaradka ah inay la shaqeynayaan Eritrea.
Labada dhinacba way beeniyeen eedeymaha midba midka kale u jeediyay.
Xeel-dheerayaal ayaa sheegaya in xiisaddan ay dhalin karto in Itoobiya iyo Eritrea ay kala taageeraan kooxaha iska soo horjeeda ee Tigray, taasoo ugu dambeyn sababi karta dagaal toos ah.
Bishii Febraayo, warbixin ay soo saartay hay’ad xuquuqda aadanaha u doodda ayaa sheegtay in Eritrea ay sameysay abaabul ciidan oo ballaaran. Isla markaana, ilo diblomaasiyadeed iyo mas’uuliyiin ka tirsan Tigray ayaa u sheegay Reuters in Itoobiya ay ciidamo geysay xadka ay la wadaagto Eritrea.
Dowladaha Eritrea iyo Itoobiya ayaan weli wax faallo ah ka bixin arrintan.
Xiriirka taariikhiga ah ee Itoobiya iyo Eritrea
Eritrea, oo horey u ahayd gumeysi Talyaani ah, waxaa Itoobiya la midoobiyay sanadkii 1962. Hase yeeshee, xoogag mucaarad ah oo uu hoggaaminayay Isaias Afwerki ayaa dagaal hubeysan oo 30 sano socday ku qaatay madaxbannaani, taasoo Eritrea ay ku heshay xorriyaddeeda sanadkii 1993.
Markii Eritrea ay xornimada qaadatay, xiriir wanaagsan ayaa ka dhaxeeyay Itoobiya, oo markaas ay maamulayeen hoggaamiyayaashii Tigray ee xukunka la wareegay kaddib ridistii hoggaamiyihii militariga Itoobiya, Mengistu Haile Mariam, sanadkii 1991.
Si kastaba ha ahaatee, dagaal xooggan ayaa labada dal dhex maray sanadihii 1998-2000, markii ay isku qabteen lahaanshaha magaalada Badme. Dagaalkaas oo socday labo sano ayaa lagu qiyaasay in ay ku dhinteen 80,000 oo qof.
Xiriirka labada waddan wuxuu si rasmi ah u go’naa ilaa 2018, markaasoo Madaxweyne Isaias Afwerki iyo Ra’iisul Wasaare Abiy Ahmed ay ku heshiiyeen in ay dib u soo celiyaan xiriirkooda diblomaasiyadeed iyo iskaashigooda dhaqaale.
Heshiiskaas wuxuu suurageliyay in qoysas kala maqnaa muddo 20 sano ah ay dib u midoobaan, in la billaabo duullimaadyadii tooska ahaa ee Addis Ababa iyo Asmara, iyo in Itoobiya iyo Eritrea ay balanqaadaan iskaashi horumarineed oo ku aaddan dekedaha Eritrea.
Maxaa xiriirka labada dal u xumeeyay?
Xiriirka Itoobiya iyo Eritrea wuxuu si xun u xumaaday markii uu dhammaaday dagaalkii Tigray, markii Itoobiya ay heshiis nabadeed la gashay TPLF iyada oo aan Eritrea wax door ah ku lahayn.
Xeeldheerayaal ayaa rumeysan in Eritrea ay ka cadhootay in TPLF—oo ay si weyn u naceb tahay—ay mar kale maamusho Tigray, xilli ay Eritrea dooneysay in kooxdaas laga takhaluso gebi ahaanba.
Dowladda Mareykanka ayaa sheegtay in ciidamo Eritrean ah ay weli joogaan dhulka Itoobiya, inkasta oo heshiiskii Pretoria uu farayay in dhammaan ciidamada shisheeye ay ka baxaan dalka. Eritrea arrintaasi si toos ah ugama hadlin.
Madaxda Eritrea ayaa sidoo kale si adag uga falceliyay hadallo uu Abiy Ahmed jeediyay tan iyo 2023, kuwaasoo uu ku sheegay in Itoobiya, oo ah dal aan badda lahayn, ay xaq u leedahay in ay hesho marin badeed. Hadalladaasi waxaa si weyn u fasiray Eritrea inay xambaarsan yihiin hanjabaad militari.
Bishii Sebtembar 2023, Ethiopian Airlines ayaa hakisay duullimaadyadii Asmara kaddib markii xisaabaadkeedii Eritrea lagu xayiray. Bishii Oktoobar ee isla sannadkaas, Eritrea waxay heshiis amni la saxiixatay Masar iyo Soomaaliya, taasoo loo arkayay tallaabo lagu xakameynayo damacyada Itoobiya ee ku aaddan badda Cas.
Maxaa hadda dhici kara?
Xiisadda Itoobiya iyo Eritrea ayaa si xowli ah u sii kordheysa, taasoo khatar weyn ku ah nabadda gobolka. Haddii dagaal qarxo:
Tigray wuxuu noqon karaa goob dagaal oo cusub, maadaama labada dal ay u muuqdaan kuwo kala taageeraya kooxaha iska soo horjeeda.
Xaaladda bini’aadantinimo ee Geeska Afrika waxay kasii dari doontaa, iyadoo dad badan ay macluul iyo barakac wajihi doonaan.
Xiriirka diblomaasiyadeed ee Geeska Afrika wuxuu noqon doonaa mid sii xumaada, gaar ahaan marka la eego loollanka Itoobiya iyo Eritrea ee ku aaddan awoodda gobolka.
Dhaqaalaha labada dal wuxuu hoos u dhici doonaa, maadaama dagaal uu curyaamin doono ganacsiga iyo isku socodka.
Iyadoo xaaladdu weli mugdi ku jirto, dadaallo diblomaasiyadeed ayaa loo baahan yahay si looga hortago dagaal hor leh oo saameyn weyn ku yeesha gobolka Geeska Afrika. Hase yeeshee, sida ay wax u socdaan, waxay muujinayaan in colaaddu ay ka dhici karto waqti kasta haddii xalka nabadeed la heli waayo.
